Trong những năm gần đây, có ngày càng nhiều nghiên cứu cho thấy thuật toán của mạng xã hội không chỉ làm người dùng “tiêu thụ nội dung” mà còn tăng cường chia rẽ xã hội, gây lo âu và ảnh hưởng tiêu cực đến tâm lý cá nhân. Những vấn đề này đang mở ra bàn luận về việc cần có sự giám sát thuật toán (algorithmic oversight) để đảm bảo nền tảng số phục vụ con người, chứ không chỉ chạy theo chỉ số engagement.
Thuật Toán Gây Chia Rẽ & Gây Áp Lực Tâm Lý Như Thế Nào
- Thuật toán đề xuất nội dung dựa trên sở thích người dùng, tương tác trước đó, lượt xem, lượt like… Điều này dễ dẫn đến hiện tượng filter bubble / “bong bóng thông tin”: người dùng chỉ thấy nội dung giống mình, ít tiếp xúc quan điểm khác biệt, từ đó khiến quan điểm phân cực sâu hơn.
- Nhiều nghiên cứu học thuật cho thấy rằng khi người dùng tiếp xúc quá nhiều với nội dung gây phẫn nộ hoặc tiêu cực — như tin tức nghi ngờ, phản đối chính trị, hoặc nội dung chia rẽ — thì cảm xúc tiêu cực như lo lắng, giận dữ, bất mãn có thể tăng.
- Việc ưu tiên nội dung gây tranh cãi vì nó thu hút tương tác mạnh — lượt share, comment, reactions — khiến các mạng xã hội có động lực giữ những nội dung như vậy trong feed, đôi khi hơn cả nội dung mang tính xây dựng, thông tin cân bằng.
Cần Giám Sát & Minh Bạch hơn Thuật Toán
Vì các hiệu ứng phụ trên, nhiều chuyên gia, nhà nghiên cứu và cơ quan quản lý đang kêu gọi:
- Minh bạch hóa cách thuật toán hoạt động: người dùng nên biết lý do vì sao họ thấy nội dung này, cách thuật toán quyết định thứ tự hiển thị nội dung.
- Quyền điều chỉnh feed: cho người dùng quyền bật chế độ feed “chronological” (theo thời gian), hoặc tùy chỉnh những loại nội dung họ muốn ít thấy/muốn thấy nhiều hơn.
- Kiểm toán thuật toán (algorithmic audit) từ bên ngoài — các bên độc lập có thể kiểm tra xem thuật toán có khuynh hướng khuếch đại thông tin phân cực hay nội dung gây tranh cãi không.
- Quy định/luật pháp: nhiều khu vực bắt đầu đưa ra luật yêu cầu mạng xã hội phải chịu trách nhiệm với nội dung được đề xuất hoặc kiểm duyệt nội dung gây hại.
Tác Động Với Người Dùng & Creator / Thương Hiệu
- Người dùng: Lo âu, căng thẳng nếu feed quá đầy nội dung tiêu cực; cảm giác bị “lôi kéo” xem nhiều nội dung kích động hơn là nội dung bổ ích.
- Creator / Thương hiệu: Có thể bị ảnh hưởng khi nội dung lành mạnh, trung lập bị thuật toán ít ưu tiên — khó lên reach. Nhưng cũng có cơ hội nếu họ làm đúng: nội dung cân bằng, tránh gây sốc để được đề xuất trong các feed mới nếu nền tảng điều chỉnh thuật toán.
- Thương hiệu cần cân nhắc: quảng cáo trên môi trường có tranh cãi cao có thể gây phản tác dụng; nên tìm cách xây dựng uy tín, tin cậy, nội dung có giá trị.
Thuật toán mạng xã hội là con dao hai lưỡi: nó giúp cá nhân hóa trải nghiệm, thúc đẩy tương tác, nhưng cũng dễ khiến chia rẽ, lo âu tăng lên nếu không được kiểm soát. Giờ đây, với sự gia tăng nhận thức về vấn đề này, đã đến lúc người dùng, nhà sáng tạo nội dung và chính phủ cùng đặt ra yêu cầu cao hơn: minh bạch, kiểm soát & trách nhiệm thuật toán.